Αδιαμφισβήτητα η μορφή που πρωταγωνιστεί τις δύο τελευταίες δεκαετίες στην πολιτική ζωή της Τουρκίας είναι αυτή του Recep Tayyip Erdoğan. Η αρχική δέσμευση του Erdoğan να συνεχίσει τις φιλελεύθερες πολιτικές του Özal συνδυαζόμενη με έναν θρησκευτικό και πολιτισμικό συντηρητισμό διεύρυναν την αποδοχή του από την αστική τάξη και ιδίως τις μεγάλες επιχειρήσεις καθώς πίστευαν ότι θρησκεία και παράδοση λειτουργούσαν ως οπιοειδή για την εργατική τάξη. Σύμφωνα με τον Halil Karaveli (2019) αυτός ήταν και ένας βασικός λόγος της αποτυχίας της απόπειρας πραξικοπήματος του 2016 καθώς όπως υποστηρίζει έλειπε η μια από τις δύο συνθήκες επιτυχίας ενός πραξικοπήματος στην Τουρκία, ήτοι η χρησιμότητά του για τα αστικά ταξικά συμφέροντα. Η δεύτερη συνθήκη που ευθύνεται εν μέρει για την ψύχρανση των αμερικανοτουρκικών σχέσεων είναι η ανοικτή ή διακριτική έγκριση των ΗΠΑ. Πλέον όμως, οι εντυπωσιακές φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις των δύο πρώτων κυβερνήσεων του κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) τόσο στον τομέα της οικονομίας όσο και του εκδημοκρατισμού και η σύγκρουση με το κεμαλικό βαθύ κράτος, που χάρισαν μεγάλη δημοφιλία στον Erdoğan, αποτελούν παρελθόν. Ιδίως μετά τα γεγονότα στο πάρκο Gezi το 2013, η Τουρκία παρουσίασε στοιχεία αυταρχισμού, τα οποία κορυφώθηκαν συνεπεία της αποτυχημένης απόπειρας πραξικοπήματος το 2016, πίσω από το οποίο φημολογείται πως βρίσκεται ένας παλιός σύμμαχος του Erdoğan, ο Fethullah Gülen. Η επιβολή κατάστασης εκτάκτου ανάγκης χρησιμοποιήθηκε από την κυβέρνηση για να κρατηθούν αντίπαλοί της για μεγάλα χρονικά διαστήματα άνευ δίκης, να εκφοβιστούν οι αντιφρονούντες και να διωχθούν ποινικά, αντικυβερνητικά ΜΜΕ, προκαλώντας ισχυρό πλήγμα στην ελευθερία λόγου. Η εκκαθάριση του δημόσιου τομέα υπερέβη τις τάξεις των γκιουλενιστών, στοχοποιώντας κάθε αρνητικά διακείμενο προς τον Erdoğan και επανευθυγραμμίζοντας τη δικαστική εξουσία. Η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2018) για την Τουρκία επιβεβαιώνει τον δημοκρατικό εκτροχιασμό, στηλιτεύοντας την ευρεία κλίμακα και τη δυσαναλογία των μέτρων που πάρθηκαν υπό το καθεστώς εκτάκτου ανάγκης, όπως οι μαζικές απολύσεις, συλλήψεις και κρατήσεις. Η προσφυγή σε έκτακτα διατάγματα, παρακάμπτοντας το Κοινοβούλιο υπονόμευσαν το κράτος δικαίου, οδηγώντας στην περικοπή αστικών και πολιτικών δικαιωμάτων όπως η ελευθερία έκφρασης και η ελευθερία του συναθροίζεσθαι. Πάνω από 150.000 άτομα τέθηκαν υπό κράτηση, 78.000 συνελήφθησαν και πάνω από 110.000 δημόσιοι υπάλληλοι απολύθηκαν. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι εκλογές του 2018 διενεργήθηκαν υπό καθεστώς εκτάκτου ανάγκης και σύμφωνα με την ετήσια έκθεση του Economist Intelligence Unit (EIU) φάνηκαν μεν αρκετά ελεύθερες αλλά πολύ άδικες (Ahval, 2019).
Αν και η κατάσταση εκτάκτου ανάγκης ήρθη τον περασμένο Ιούλιο, η χώρα δεν έχει επανέλθει σε δημοκρατική τροχιά, ενώ υποστηρίζεται ότι η συνέχισή της κατάστασης εκτάκτου ανάγκης δεν είχε νόημα από τη στιγμή που ο Erdoğan διέθετε αυξημένες εξουσίες, οδηγώντας τον ηγέτη της αντιπολίτευσης, Kemal Kılıçdaroğlu, να τον χαρακτηρίσει δικτάτορα (Shaheen, 2018). Ο δείκτης δημοκρατίας του EIU για το 2018, κατατάσσει την Τουρκία στην 110η θέση σε σύνολο 165 κρατών, εντάσσοντάς την στην κατηγορία των υβριδικών καθεστώτων.
Το έλλειμμα δημοκρατίας σχετίζεται και με μια άλλη πρόκληση που αντιμετωπίζει ο πολιτικός βίος, την διαφθορά στο δημόσιο τομέα. Μέλη του ΑΚΡ όπως και της οικογενείας Erdoğan φέρονται αναμεμειγμένα σε υποθέσεις ξεπλύματος χρήματος, λαθρεμπορίας χρυσού και δωροδοκίας, όπως έδειξε η διερεύνηση ενός από τα μεγαλύτερα σκάνδαλα διαφθοράς που ξέσπασε στη χώρα το 2013. Ο Erdoğan κατηγορήθηκε από την αντιπολίτευση για παρεμβάσεις στη δικαιοσύνη και χρήση της κοινοβουλευτικής κομματικής πλειοψηφίας για αποτροπή της παραπομπής κυβερνητικών αξιωματούχων στο Ύπατο Συμβούλιο για εκδίκαση (Orucoglu, 2015). Σύμφωνα με τον Δείκτη Αντιλαμβανόμενης Διαφθοράς της Transparency International, ο οποίος χρησιμοποιεί μια κλίμακα από 0-100, όπου 0 σημαίνει υψηλή διαφθορά και 100 υψηλή εντιμότητα, η Τουρκία συγκέντρωσε το 2018, 41 βαθμούς
Αν και η εικόνα του Erdoğan ως σουλτάνου που ελέγχει απόλυτα τα πολιτικά τεκταινόμενα είναι διαδεδομένη, η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη. Η στήριξή του από άτομα του εθνικιστικού χώρου όπως ο ηγέτης του Εθνικιστικού Κινήματος (ΜΗΡ), Devlet Bahceli, είναι σημαντική για να διατηρηθεί στην εξουσία. Η υπόδειξη του Bahceli στους οπαδούς του να υποστηρίξουν τον Erdoğan στις προεδρικές εκλογές του 2018 ήταν καταλυτικής σημασίας για τη νίκη του τελευταίου. Επιπροσθέτως, μετά την εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού από τους γκιουλενιστές, υποστηρικτές και φίλα προσκείμενοι στο ΜΗΡ κατέλαβαν σημαντικά πόστα στην γραφειοκρατία, καθιστώντας τον Πρόεδρο εξαρτώμενο από τον Bahceli και τους οπαδούς του. Αυτή η εξάρτηση περιορίζει επιπλέον και τις όποιες κινήσεις προσέγγισης με τη Μόσχα καθώς για τους ακροδεξιούς Τούρκους εθνικιστές, η Ρωσία αποτελεί έναν παραδοσιακό εχθρό. Παρά την ψύχρανση με τις ΗΠΑ συνεπεία της απόπειρας πραξικοπήματος, της άρνησης έκδοσης του Gülen, της αμερικανικής υποστήριξης των Κούρδων της Συρίας και της αγοράς των πυροβολαρχιών S-400, ο Erdoğan οφείλει να λαμβάνει σοβαρά υπόψη τις κινήσεις του, προς αποφυγή μιας σύγκρουσης με τα φιλοαμερικανικά στοιχεία του βαθέως κράτους (Karaveli, 2018).
Τα εθνικά θέματα αποτελούν ένα σημαντικό τομέα διαξιφισμών, με τις εξ αριστερών και εκ δεξιών εθνικιστικές κορώνες του Kemal Kılıçdaroğlu του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (CHP) και της Meral Akşener του Καλού Κόμματος (İyi) αντιστοίχως, να οδηγούν σε ένα διαγωνισμό εθνικιστικής πλειοδοσίας με την κυβέρνηση, στοχεύοντας στο εθνικιστικό λαϊκό αίσθημα. Αντηχήσεις του οθωμανικού παρελθόντος, το αυξανόμενο γεωπολιτικό δυναμικό της χώρας αλλά και ένα αίσθημα ανασφάλειας που ενισχύεται από την διάσταση στόχων με τις ΗΠΑ στην περιοχή και τη συναίσθηση ότι η σύγκλιση με τη Ρωσία είναι προσωρινή, συνδυάζονται για να χαράξουν μια εξωτερική πολιτική διεκδικήσεων σε περιοχές όπου η Τουρκία θεωρεί πως έχει ζωτικά συμφέροντα, όπως η Συρία, το Αιγαίο και η ανατολική Μεσόγειος. Ταυτόχρονα, η άποψη ότι η χώρα πρέπει να περιορίσει την εξάρτησή της από το εξωτερικό, στηρίζοντας την εγχώρια παραγωγή στρατιωτικών και βιομηχανικών αγαθών ενισχύεται διαρκώς, διαπερνώντας όλα τα κόμματα. Μια διάσταση που αποτυπώνεται και στην προσπάθεια της Άγκυρας να διαδραματίσει ένα ρόλο στην πιθανή εκμετάλλευση των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου.
Στον τομέα της οικονομίας, σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσίευσε τον Μάρτιο η TURKSTAT, η ανεργία τον Δεκέμβριο του 2018 αυξήθηκε κατά 3,1% σε σχέση με τον Δεκέμβριο 2017 αγγίζοντας το 13,5%. Ο γενικός δείκτης τιμών σημείωσε αύξηση κατά 9,41% στο δωδεκάμηνο μεταξύ Φεβρουαρίου 2018 και 2019, γεγονός που οφείλεται στην μεγάλη πτώση της τουρκικής λίρας το τελευταίο εξάμηνο του 2018, μια πτώση που παρά την πρόσφατη ανάκαμψη προβλέπεται να συνεχιστεί σύμφωνα με την Standard & Poor’s (Καθημερινή, 2019). Σε αυτό το πλαίσιο, με την οικονομία να δέχεται πιέσεις λόγω της αμερικανοτουρκικής αντιπαράθεσης, οι πρόσφατες δημοτικές εκλογές του Μαρτίου προσέφεραν άλλο ένα σημείο έντονης αντιπαράθεσης που κυριάρχησε στην πολιτική agenda, με καταγγελίες της αντιπολίτευσης για κυβερνητικές προσπάθειες νόθευσης των εκλογικών καταλόγων. Ο λαϊκισμός, χαρακτηριστικό γνώρισμα της τουρκικής πολιτικής, χρησιμοποιήθηκε ευρέως, με τον Erdoğan να κατηγορεί τους εμπόρους για κερδοσκοπία και τις τουρκικές αρχές να ανοίγουν δικές τους λαϊκές αγορές διαθέτοντας λαχανικά και όσπρια σε φθηνότερες τιμές προκειμένου να αποκλείσουν τους εμπόρους λιανικής και να διατηρήσουν τη λαϊκή στήριξη στο κυβερνών κόμμα.
Εν κατακλείδι, η Τουρκία βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι όπου πρέπει να αποφασίσει αν θα συνεχίσει να συμπορεύεται με τη Δύση, επιστρέφοντας σε δημοκρατική τροχιά ή θα στραφεί προς την Ανατολή επιδιώκοντας στενότερη συνεργασία με τη Ρωσία και/ή προσβλέποντας σε έναν ηγετικό ρόλο στο μουσουλμανικό κόσμο. Το πολιτικό σύστημα είναι πιο ρευστό από όσο δείχνει μια επιφανειακή εξέταση. Οι οικονομικές αναταράξεις, ο πληθωρισμός, τα φαινόμενα διαφθοράς, η στοχοποίηση αντιφρονούντων, ο περιορισμός των ελευθεριών και οι αυταρχικές εκφάνσεις της διακυβέρνησης, δημιουργούν ένα κλίμα αστάθειας που ενισχύει τις παραδοσιακές εθνοτικές, ιδεολογικές και ταξικές διαχωριστικές γραμμές. Αν και ο Erdoğan παραμένει ο πιο δημοφιλής πολιτικός, με την αντιπολίτευση να μην έχει κατορθώσει να σχηματίσει ένα κοινό μέτωπο, ικανό να τον αμφισβητήσει εκλογικά, ο ηγέτης του ΑΚΡ μακράν του να είναι ένας νέος σουλτάνος, προσπαθεί να κρατήσει τις ισορροπίες μεταξύ της θρησκευτικής βάσης του κόμματός του και των ακροδεξιών εθνικιστών του ΜΗΡ, στη στήριξη των οποίων βασίζεται για να κυβερνήσει. Η απώλεια του δήμου της Κωνσταντινούπολης και όλων των μεγάλων δήμων στις πρόσφατες αυτοδιοικητικές εκλογές και η φημολογούμενη πρόθεση ιδρυτικών στελεχών του ΑΚΡ όπως ο πρώην Πρόεδρος Abdullah Gül, να προβούν στην ίδρυση ενός νέου πολιτικού κόμματος που θα αποπνέει τις ιδρυτικές αρχές του κυβερνώντος κόμματος (ήπιο Ισλάμ, φιλοδυτική, δημοκρατική και φιλελεύθερη προσέγγιση στις αγορές), δημιουργεί επιπλέον τριγμούς στις εσωτερικές πολιτικές ισορροπίες. Η διάσταση στόχων με τις ΗΠΑ έχει ωθήσει ένα τμήμα του στρατού να θεωρεί ότι η Τουρκία πρέπει να στραφεί προς την Ευρώπη και δυνάμεις όπως η Ρωσία και η Κίνα. Από την άλλη, οι ακροδεξιοί εθνικιστές που αποτελούν σημαντικό τμήμα του βαθέως κράτους είναι παραδοσιακά υπέρ των ΗΠΑ και βλέπουν τη Ρωσία ως παραδοσιακό εχθρό. Παράλληλα παρατηρείται η άνοδος ενός αμυντικού και συνωμοσιολογικού εθνικισμού, απόρροια τόσο των αντιλαμβανόμενων απειλών ασφαλείας όσο και της αντιδυτικής ρητορικής του Erdoğan, που στηρίζεται στην πεποίθηση ότι η Τουρκία περιστοιχίζεται από εχθρούς και η Δύση στοχεύει στην αποδυνάμωσή της (Hoffman, Werz & Halpin, 2018). Όλα τα παραπάνω συνηγορούν στην άποψη ότι η Τουρκία είναι ουσιαστικά μια χώρα σε μετάβαση.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ahval, 2019. Turkey among biggest losers in global democracy ranking. [διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: https://ahvalnews.com/turkish-democracy/turkey-among-biggest-losers-global-democracy-ranking
European Commission, 2018. Turkey 2018 Report. [διαδίκτυο] Strasbourg: European Commission. Διαθέσιμο στο: https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/sites/near/files/20180417-turkey-report.pdf
Cizre, Ü. E., 2008. Secular and Islamic politics in Turkey: The making of the Justice and Development Party. [pdf] London: Taylor & Francis Ltd. Διαθέσιμο στο: http://repository.bilkent.edu.tr/bitstream/handle/11693/38020/Introduction%20The%20Justice%20and%20Development%20Party%20Making%20choices%20revisions%20and%20reversals%20interactively.pdf?sequence=1&isAllowed=y
Hoffman, M. Werz, M. & Halpin, J., 2018. Turkey’s ‘New Nationalism’ Amid Shifting Politics. [διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: https://www.americanprogress.org/issues/security/reports/2018/02/11/446164/turkeys-new-nationalism-amid-shifting-politics/
Καθημερινή, 2019. Ενώ πλησιάζουν οι δημοτικές εκλογές, η τουρκική οικονομία οδεύει προς ύφεση. Η Καθημερινή, [διαδίκτυο] 21 Φεβρουαρίου. Διαθέσιμο στο: http://www.kathimerini.gr/1011068/article/oikonomia/die8nhs-oikonomia/enw-plhsiazoyn-oi-dhmotikes-ekloges-h-toyrkikh-oikonomia-odeyei-pros-yfesh?fbclid=IwAR3-8a8YPjpGZS3pJw7sggqq2Ka5rj5aGP009o7YIZdKOc4DhDl4NlQvorc
Karaveli, H., 2018. The myth of Erdogan’s power. Foreign Policy, [διαδίκτυο] 29 Αυγούστου. Διαθέσιμο στο: https://foreignpolicy.com/2018/08/29/the-myth-of-erdogans-power/
Karaveli, H., 2019. Τουρκία: Μοντέλο αυταρχικού κράτους. Από τον Ατατούρκ στον Ερντογάν. Μετάφραση από την Εύη Μπαξεβάνη. Αθήνα: Brainfood
Orucoglu, B., 2015. Why Turkey’s mother of all corruption scandals refuses to go away. Foreign Policy, [διαδίκτυο] 6 Ιανουαρίου. Διαθέσιμο στο: https://foreignpolicy.com/2015/01/06/why-turkeys-mother-of-all-corruption-scandals-refuses-to-go-away/
Shaheen, K., 2018. ‘Suffocating climate of fear’ in Turkey despite end of state of emergency. The Guardian, [διαδίκτυο] 19 Ιουλίου. Διαθέσιμο στο: https://www.theguardian.com/world/2018/jul/18/turkeys-state-of-emergency-ends-but-crackdown-continues
The Economist Intelligence Unit, 2019. Democracy Index 2018. [διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: http://www.eiu.com/topic/democracy-index
Transparency International, 2018. Corruption Perceptions Index 2018. [διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: https://www.transparency.org/cpi2018