Στις πρώτες συγκρούσεις οι Μανιάτες υπό την ηγεσία του Τζανετάκη Γρηγοράκη ανάγκασαν τους Τούρκους που είχαν εξορμήσει από το κάστρο να τραπούν σε άτακτη υποχώρηση. Ο ναυτικός αποκλεισμός της πόλης άρχισε την Κυριακή της 3ης Απριλίου……..
Την 23η Ιουνίου ο Αλέξανδρος Καντακουζηνός, πληρεξούσιος του Δημητρίου Υψηλάντη, κατέφθασε από τα Βέρβαινα στη Μονεμβασία, προκειμένου να διαπραγματευθεί την παράδοση της πόλης. Επειδή, όμως, οι Τούρκοι κωλυσιεργούσαν και οι διαπραγματεύσεις καθυστερούσαν αποφάσισε να στενέψει τον πολιορκητικό κλοιό με την κυρίευση του πύργου της γέφυρας. Στις 10 ή 11 Ιουλίου ένοπλο σώμα Τσακώνων και Μανιατών κατέλαβε μετά από σκληρή μάχη τον πύργο της γέφυρας εξορμώντας μέχρι τα τείχη της Κάτω Πόλης.
Μετά την εξέλιξη αυτή, οι Τούρκοι έσπευσαν να αποδεχθούν τη συνθήκη της παράδοσης. Το Σάββατο της 23ης Ιουλίου ο Τούρκος διοικητής Μουσταφά μπεης Χασάν Μπεηζανδές παρέδωσε τα κλειδιά της πόλης στον Αλέξανδρο Καντακουζηνό. Στη συνέχεια, οι Έλληνες οπλαρχηγοί κατευθύνθηκαν στον μητροπολιτικό ναό του Ελκομένου Χριστού, όπου τελέσθηκε θεία δοξολογία.
Η απελευθέρωση της Μονεμβασίας είχε καθοριστική σημασία για τον αγώνα της εθνικής ανεξαρτησίας, διότι γέμισε αισιοδοξία και αυτοπεποίθηση τους Έλληνες αγωνιστές. Παράλληλα, τα πολεμοφόδια του κάστρου χρησίμευσαν στην κρητική επανάσταση, καθώς επίσης στην πολιορκία της Τριπολιτσάς, του Ναυπλίου και της Κορίνθου.
Η Μονεμβασία πέρασε στην κυριαρχία των ελληνικών επαναστατικών δυνάμεων μετά από 358 χρόνια ξένης κατοχής, καθώς γνώρισε την μακρόχρονη εναλλαγή Βενετών (1463-1540 και 1690-1715) και Τούρκων (1540-1690 και 1715-1821). Το 1463 ήταν το τελευταίο βυζαντινό έρεισμα της Πελοποννήσου που πέρασε σε ξένη κυριαρχία, ενώ το 1821 ήταν το πρώτο κάστρο που περιήλθε στην ελληνική κυριαρχία.
Σήμερα η ιστορική πόλη της Μονεμβασίας, εορτάζει την 200 η επέτειο της Απελευθέρωσης της. Ημέρα μνήμης και απόδοσης φόρου τιμής, στους αγωνιστές που έδωσαν την ζωή τους για την απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους, στις 23 Ιουλίου 1821. Η απελευθέρωση της Μονεμβασίας είχε καθοριστική σημασία για τον αγώνα της ανεξαρτησίας, ενέπνευσε με πανανθρώπινες αξίες και ιδανικά, όπως ανδρεία, πατριωτισμός, τιμή, αυτοθυσία, αυταπάρνηση, ελπίδα και ελευθερία.
Ο ποιητής της Μονεμβασιάς Γ. Ρίτσος, γράφει: ΄΄ Τo ψωμὶ σώθηκε, τα βόλια σώθηκαν, γεμίζουν τώρα τα κανόνια τους μόνο με την καρδιά του΄΄. Και συνεχίζει :«Εμείς δεν ορίζομεν τίποτες. Του Θεού μαθές τα πάντα. Α θέλει σας παραδίνει κάστρο, σπίτια, βιος και το τρανό κλειδί της έμπασης».
Η Απελευθέρωση της Μονεμβασίας αποτελεί πάντα το πέρασμα από το «εγώ στο εμείς», να μας δείχνει το δρόμο για τη διατήρηση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, ενώ η μοναδικότητα και η ιδιαιτερότητα του Κάστρου, που αποτελεί σπουδαίο πολιτιστικό αγαθό, είναι η πύλη για την ανάδειξη των ηθικών αξιών και δυνάμεων. .Είναι σημαντικό να θυμόμαστε τη διαδρομή μας. Για να κατανοούμε ότι είμαστε μέλη μιας κοινότητας που έχει ιστορία, έχει παρελθόν, επιβιώνει στα δύσκολα, γι’ αυτό έχει και συνέχεια. Έχει μέλλον.
Λαοί που δεν θυμούνται αυτοκαταδικάζονται… κι αυτό ισχύει ιδιαίτερα σήμερα.
Οι εορταστικές εκδηλώσεις, όπως είναι η σημερινή, αναδεικνύουν τη συλλογική συνείδηση.
Μόνο αν πιστέψουμε στις δυνάμεις μας, τις ατομικές και τις συλλογικές, αν αγωνιστούμε με πείσμα και αποφασιστικότητα, με σχέδιο, συνεργασία, συνεννόηση και ομοψυχία, μπορούμε να ονειρευόμαστε ένα πιο αισιόδοξο μέλλον.
Ο ποιητής Γ. Σεφέρης θα τονίσει κατά την απονομή του Βραβείου Νόμπελ το 1963: «Είναι μικρός ο τόπος μας, αλλά η παράδοσή του είναι τεράστια και το πράγμα που τη χαρακτηρίζει, είναι ότι μας παραδόθηκε χωρίς διακοπή».