Όταν ο Μέγας Αλέξανδρος πέθανε το 323 π.Χ., 13 χρόνια αφότου δημιούργησε μια από τις μεγαλύτερες αυτοκρατορίες του κόσμου, άφησε πίσω του αυτό που θα γινόταν ένα από τα μεγαλύτερα άλυτα μυστήρια στην αρχαιολογία.
Επί δεκαετίες οι ερευνητές συζητούν το πού είναι θαμμένος, με θεωρίες επί θεωριών, με άλλους να αναφέρουν ως τόπο ταφής την ιδιαίτερη πατρίδα του στη Μακεδονία κι άλλους την Αίγυπτο.
Όπως το Άγιο Δισκοπότηρο ή η Κιβωτός, ο τάφος έχει αποκτήσει μια μυθική υπόσταση που γοητεύει πολλούς αρχαιολόγους όλα αυτά τα χρόνια.
«Όσο δεν έχει βρεθεί ο τάφος του, ζει σε ένα οιονεί μυστικιστικό κενό, πυροδοτώντας για πάντα νέες ιδέες και θεωρίες και διαμάχες», τόνισε στο Live Science Νίκολας Σάντερς, ομότιμος καθηγητής στο Τμήμα Ανθρωπολογίας και Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ στο το Ηνωμένο Βασίλειο και συγγραφέας του βιβλίου “The Life of Alexander the Great” (Η Ζωή του Μεγάλου Αλέξανδρου Brighter Child, 2006).
Εκατοντάδες έχουν αναζητήσει τον τάφο, χωρίς αποτέλεσμα.
«Θυμάμαι το 1963, όταν ήμουν φοιτητής στο Πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας, υπήρχε ένας Έλληνας που έκανε ανασκαφές κοντά στον [σιδηροδρομικό] σταθμό», επισήμανε στο Live Science ο Ζαχί Χαουάς, αρχαιολόγος, αιγυπτιολόγος και πρώην υπουργός Αρχαιοτήτων της Αιγύπτου. «Πήγαινα και έβλεπα τις ανασκαφές του. Δεν βρήκε τίποτα, αλλά έμεινε πέντε χρόνια, ψάχνοντας».
Αλλά έχουν κάνει οι αρχαιολόγοι κάποια πρόοδο στην εύρεση του τάφου; Η Καλλιόπη Λημναίου-Παπακώστα, διευθύντρια και ιδρύτρια του Ελληνικού Ινστιτούτου Ερευνών του Αλεξανδρινού Πολιτισμού, που κάνει ανασκαφές αυτή τη στιγμή στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, πιστεύει ότι είναι κοντά.
Ο τάφος μπορεί να είναι κρυμμένος κάτω από τους δρόμους της σύγχρονης Αλεξάνδρειας, στη διασταύρωση δύο αρχαίων οδικών αρτηριών, είπε. Ένα ενδιαφέρον ελληνιστικό άγαλμα και άλλα σημάδια αρχαίων συνοικιών από τη συγκεκριμένη περίοδο δείχνουν μια πολλά υποσχόμενη τοποθεσία.
«Βρίσκομαι σε ένα σταυροδρόμι, και πιστεύω ότι έχω περισσότερες δυνατότητες να βρω τον τάφο από οποιονδήποτε άλλον», είπε η Λημναίου-Παπακώστα στο Live Science.
Γιατί η εύρεση του τάφου είναι τόσο δύσκολη
Ένας λόγος για τον οποίο ο τάφος δεν έχει βρεθεί ακόμη είναι επειδή η σορός του Αλέξανδρου μεταφέρθηκε και θάφτηκε περισσότερες από μία φορές.
Επιπλέον, τα ιστορικά αρχεία για τον τάφο είναι ελάχιστα, και συχνά γράφτηκαν εκατοντάδες χρόνια μετά τα γεγονότα που περιγράφουν. Κάθε μία από αυτές τις πηγές είχε πολιτική ατζέντα ή προκατάληψη, παρατήρησε ο Πολ Κάρτλετζ, ομότιμος καθηγητής ελληνικού πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ.
«Έτσι, πρέπει να είσαι πολύ επιφυλακτικός με όλες τις πηγές», ξεκαθάρισε στο Live Science ο Κάρτλετζ, συγγραφέας του «Alexander the Great» (Αλέξανδρος ο Μέγας – Overlook Press, 2004).
Η δυσκολία που επιδεινώνεται και επειδή δεν υπάρχουν σαφείς εικόνες του τάφου που θα μπορούσαν να καθοδηγήσουν τις αρχαιολογικές έρευνες, πρόσθεσε ο Σάντερς.
Τέλος, η σύγχρονη πόλη της Αλεξάνδρειας χτίστηκε σε μεγάλο βαθμό πάνω στην αρχική.
«Η σύγχρονη Αλεξάνδρεια, ειδικά η περιοχή του κέντρου της πόλης, χτίστηκε ολοκληρωτικά πάνω από αρχαία μνημεία», σημείωσε ο Χαουάς. «Το θέατρο βρέθηκε ενώ έχτιζαν σπίτια. Και βρέθηκαν και κατακόμβες».
Για να βρουν τον τάφο, οι αρχαιολόγοι θα έπρεπε να σκάψουν μέρη όπου ζουν και εργάζονται άνθρωποι σήμερα, κάτι που είναι δύσκολο χωρίς ισχυρές αποδείξεις ότι κάτι σημαντικό κρύβεται από κάτω.
Αλεξάνδρεια
Τι γνωρίζουμε για τον θάνατο και την ταφή του Αλεξάνδρου
Γνωρίζουμε από ιστορικούς όπως ο Πλούταρχος ότι, σε ηλικία 32 ετών, ο Αλέξανδρος πέθανε κάποια στιγμή μεταξύ της 10ης Ιουνίου και της 11ης Ιουνίου 323 π.Χ., στη Βαβυλώνα (σημερινό Ιράκ). Η αιτία του θανάτου του είναι αμφιλεγόμενη, με κάποιους να πιστεύουν ότι πέθανε από ασθένειες όπως ο τύφος ή η ελονοσία ή από την υπερκατανάλωση κρασιού και άλλοι να υποστηρίζουν ότι δολοφονήθηκε. (Κάποιοι δε, πιστεύουν ότι ο θάνατός του ανακοινώθηκε πρόωρα, δείχνοντας προς νεκροφάνεια)
Ανεξάρτητα από το τι σκότωσε τον Αλέξανδρο, το σώμα του μουμιοποιήθηκε. Ο Πτολεμαίος Α’ Σωτήρ, ένας Μακεδόνας στρατηγός που ήταν στενός φίλος και σωματοφύλακας του Αλέξανδρου, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη μετακίνηση της σορού.
«Το πτώμα του μεταφέρθηκε οδικά μέσω της Μέσης Ανατολής, δηλαδή μέσω του σημερινού Ιράκ προς τη σημερινή Συρία», είπε ο Κάρτλετζ. Από εκεί, για πάνω από δύο χρόνια, ταξίδεψε σχεδόν 1.600 χιλιόμετρα μέχρι την Αίγυπτο.
Ο Πτολεμαίος είχε σαφή ατζέντα: ο Αλέξανδρος δεν είχε αφήσει πολιτικό κληρονόμο (αν και η σύζυγός του Ρωξάνη εγκυμονούσε τον γιο του και μπορεί να είχε και έναν παράνομο κληρονόμο) και η ανέγερση ενός τάφου για τον Αλέξανδρο ήταν ένας τρόπος για να παγιωθεί η θέση του Πτολεμαίου ως νόμιμος διάδοχος του ο Έλληνα βασιλιά, είπε ο Κάρτλετζ.
Στη συνέχεια, το σώμα του Αλέξανδρου μεταφέρθηκε στην Κοιλάδα των Βασιλέων κοντά στο Λούξορ της Αιγύπτου, όπου έχουν ταφεί πολλοί από τους φαραώ του Νέου Βασιλείου, ενώ χτιζόταν η νεοϊδρυθείσα πόλη της Αλεξάνδρειας.
«Το 305 π.Χ., 18 χρόνια μετά τον θάνατό του, η σορός του Αλεξάνδρου μεταφέρθηκε στην Αλεξάνδρεια, οπού πλέον θα υπήρχε μια βασιλική αυλή, ένα παλάτι και ένα μουσείο», σημείωσε ο Κάρτλετζ.
«Θάβοντας τον Αλέξανδρο εκεί θα ήταν το κερασάκι στην τούρτα» για την εκκολαπτόμενη πόλη.
Μερικές δεκαετίες αργότερα, οι μαρτυρίες του Έλληνα γεωγράφου Στράβωνα υποδηλώνουν ότι ο Πτολεμαίος Δ’ Φιλοπάτωρ, ο τέταρτος φαραώ της Πτολεμαϊκής Αιγύπτου και δισέγγονος του Πτολεμαίου Α’, μετέφερε το σώμα του Αλέξανδρου στον τελικό τεκμηριωμένο τόπο ανάπαυσής του: το ΣΩΜΑ ή ΣΗΜΑ, το μεγάλο μαυσωλείο της Αλεξάνδρειας, σύμφωνα με το βιβλίο. «Ο τάφος του Αλέξανδρου: Η δισχιλιετής εμμονή για τον εντοπισμό του χαμένου κατακτητή» (Alexander’s Tomb: The Two Thousand Year Obsession to Find the Lost Conqueror – Basic Books, 2006).
Ήταν ακόμα εκεί περίπου 300 χρόνια αργότερα, όταν ο πρώτος Ρωμαίος αυτοκράτορας, ο Αύγουστος (βασίλευσε από το 27 π.Χ. έως το 14 μ.Χ.), επισκέφτηκε την Αλεξάνδρεια.
«Ήθελε απεγνωσμένα να δει το σώμα του Αλέξανδρου», τόνισε ο Κάρτλετζ. «Προφανώς ήταν τόσο ορατό που όταν έσκυψε, έσπασε τη μύτη του πτώματος».
Μετά από αυτό, τα ιστορικά αρχεία δεν κάνουν καμία μνεία στον τάφο για εκατοντάδες χρόνια. «Εξαφανίζεται από κάθε αναφορά γύρω στα 500 μ.Χ.», είπε ο Κάρτλετζ.
Μεγάλα κενά
Αυτό που συνέβη στον τάφο κατά τη διάρκεια των μεγάλων κενών που υπάρχουν στην ιστορική καταγραφή υπήρξε έκτοτε πηγή πυρετωδών εικασιών, ακόμη και θεωριών συνωμοσίας. Αυτά τα χρονικά διαστήματα καθιστούν επίσης δύσκολη την εστίαση σε συγκεκριμένες θεωρίες σχετικά με την τρέχουσα θέση του τάφου.
Ο Σάντερς πιστεύει ότι αυτά τα «ιντερμέδια» στη γραμμή χρόνου είναι περίεργα.
«Είναι περίπου 300 χρόνια μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου όταν έχουμε μαρτυρία (για τον τάφο)», ενώ τα περισσότερα αρχεία προέρχονται από 600 χρόνια αργότερα, είπε ο Σάντερς στο Live Science. «Λοιπόν, τι συνέβη στο διάστημα που μεσολάβησε; Γιατί η σιωπή;»
Για εκατοντάδες χρόνια, ο τάφος ήταν ένα «πολύ γνωστό προσκυνηματικό κέντρο σε ολόκληρο τον αρχαίο μεσογειακό κόσμο», πρόσθεσε, οπότε εκείνη την εποχή, «η τοποθεσία δεν ήταν μυστικό».
Είναι πιθανό λοιπόν να μην μπήκε κανείς στον κόπο να περιγράψει την τοποθεσία του τάφου απλώς και μόνο γιατί όλοι ήξεραν πού βρισκόταν. Μπορεί επίσης να υπήρχε αντιπαλότητα μεταξύ των χριστιανών που συνέρρεαν στον τάφο του Χριστού και των ειδωλολατρών που προσκυνούσαν στον τάφο του Αλεξάνδρου. Έτσι, από τη στιγμή που ο Χριστιανισμός είχε το πάνω χέρι, οι πατέρες της Εκκλησίας μπορεί να «φρόντισαν τα ίχνη του τάφου να αφαιρεθούν/πάθουν ζημιά/καταστραφούν έτσι ώστε ο τάφος του Χριστού να γίνει το εξέχον κέντρο προσκυνήματος του αρχαίου κόσμου», θεωρεί ο Σάντερς.
Η Λημναίου-Παπακώστα πιστεύει ότι η τοποθεσία της τοποθεσίας μπορεί να χάθηκε κατά τη διάρκεια της Σταυροφορίας της Αλεξάνδρειας το 1365, στην οποία λεηλατήθηκε η πόλη, αν και κανένα ιστορικό αρχείο δεν υποδηλώνει ότι ο τάφος ή το σώμα καταστράφηκε, είπε. Ωστόσο, μια πιθανότητα συνδέεται με μια σέκτα που λάτρευε τον Μεγάλο Αλέξανδρο. Χιλιάδες χρόνια μετά, μπορεί να είχαν μείνει άνθρωποι στην Αλεξάνδρεια που, κατά τη διάρκεια της σταυροφορίας, αισθάνονταν ότι ήταν καθήκον τους να προστατεύσουν τα λείψανα του Αλέξανδρου από τους επερχόμενους σταυροφόρους, οι οποίοι θα περιφρονούσαν την ειδωλολατρία.
«Πιστεύω ότι ένα ιερατείο για τη λατρεία του Αλέξανδρου προστάτευε τον τάφο», ανέφερε χαρακτηριστικά η Λημναίου-Παπακώστα. «Θεωρήθηκε θεός και προσπάθησαν να τον προστατέψουν όταν κατάλαβαν ότι ερχόταν καταστροφή από χριστιανούς. Πιστεύω ότι έκρυψαν το σώμα και τη σαρκοφάγο του».
Επειδή ο τελευταίος γνωστός τόπος ανάπαυσης του Αλέξανδρου ήταν στην Αλεξάνδρεια, οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι ο τάφος του είναι πιθανόν κρυμμένος κάπου στην αιγυπτιακή πόλη.
«Ο Αλέξανδρος είναι θαμμένος στην Αλεξάνδρεια και είμαστε σίγουροι γι’ αυτό γιατί τον πρώτο αιώνα μ.Χ., έχουμε πληροφορίες για επισκέπτες του τάφου, συμπεριλαμβανομένων Ρωμαίων αυτοκρατόρων όπως ο Ιούλιος Καίσαρας», είπε η Λημναίου-Παπακώστα στο Live Science. «Λοιπόν, ξέρουμε ότι ο τάφος ήταν εκεί».
Αλλά πού ακριβώς στην Αλεξάνδρεια είναι το ερώτημα.
Το άγαλμα του Αλέξανδρου που βρήκε η Καλλιόπη Λημναίου-Παπακώστα /Image credit: Calliope Limneos-Papakosta
Κήποι Σαλαλάτ
Η Λημναίου-Παπακώστα έχει μια θεωρία. Κατά τη διάρκεια μιας ανασκαφής το 2009, ανακάλυψε ένα γλυπτό του Αλέξανδρου (φωτογραφία μέσα στο κείμενο), σύμφωνα με ένα άρθρο που έγραψε για το Newsweek.
«Ήταν η τελευταία μας μέρα στο χώρο και ήμασταν έτοιμοι να τελειώσουμε τη σεζόν», είπε. «Αλλά μετά βρήκαμε το γλυπτό. Ήταν ένα είδος θαύματος».
Τοπογραφικοί χάρτες και αρχαίες πηγές υποδεικνύουν ότι η περιοχή όπου βρέθηκε το άγαλμα είναι κοντά στο σημείο όπου κάποτε βρισκόταν ο τάφος του, υπογράμμισε η Λημναίου-Παπακώστα, και η ομάδα της έκτοτε ανασκάπτει την περιοχή. Τώρα, νομίζει ότι είναι κοντά, περιορίζοντας την περιοχή των ερευνών στους Κήπους Σαλαλάτ της σύγχρονης Αλεξάνδρειας, που βρίσκεται κοντά στο Εθνικό Μουσείο της Αλεξάνδρειας, και όπου βρίσκονται τα απομεινάρια των τειχών της πόλης. Αρχαίες πηγές αφήνουν να εννοηθεί ότι οι βασιλικά διαμερίσματα βρίσκονταν σε αυτήν την τοποθεσία κατά την αρχαιότητα, είπε, ωστόσο δεν είχε ανασκαφεί ποτέ, είπε.
Ο χώρος της ανασκαφής βρίσκεται δίπλα σε μια διασταύρωση της αρχαιότητας που αναφέρεται από τον Έλληνα συγγραφέα του δεύτερου αιώνα Αχιλλέα Τάτιο ή Στάτιο, ο οποίος περιγράφει τη θέση του τάφου.
«Έγραψε ότι ήταν μερικές εκατοντάδες μέτρα δυτικά της διασταύρωσης των δύο κύριων μεγάλων οδών της Αλεξάνδρειας», είπε. Χάρη στις τρέχουσες ανασκαφές, «γνωρίζαμε ήδη μια από τις μεγάλες οδούς (γνωστή ως Canopic Street), αλλά τώρα γνωρίζουμε και τη δεύτερη, τη Royal Street».
Κάτω από τη θάλασσα
Άλλοι όμως πιστεύουν ότι το Λημναίου-Παπακώστα βρίσκεται σε λάθος δρόμο.
Ο Κάρτλετζ εικάζει ότι η σορός πρέπει να στεγαζόταν μέσα σε ένα μεγάλο μαυσωλείο που ήταν μέρος ενός βασιλικού συγκροτήματος. Και πιστεύει ότι τα βασιλικά διαμερίσματα βρίσκονταν σε διαφορετική τοποθεσία από αυτή που ερευνά η Παπακώστα-Λημναίου.
«Ένα μαυσωλείο σου δίνει την ιδέα ότι είναι μια πολύ συμπαγής κατασκευή που πρέπει να μπορεί να εντοπιστεί» παρατήρησε. «Το μαυσωλείο του Αυγούστου στη Ρώμη, είναι εντελώς ορατό. Γιατί δεν φαίνεται το μαυσωλείο του Αλεξάνδρου; Η απλή απάντηση είναι ότι το Βρουχεῖον της Αλεξάνδρειας, όπου ήταν τα βασιλικά διαμερίσματα βρισκόταν δίπλα στη θάλασσα”, είπε ο Κάρτλετζ. (Το Βρουχεῖον ήταν μια συγκεκριμένη συνοικία της Αλεξάνδρειας.)
Αλλά η στάθμη της θάλασσας έχει ανέβει αρκετά μέτρα από την εποχή του Αλεξάνδρου, καταδεικνύουν ιστορικοί χάρτες, έτσι μεγάλες περιοχές της ιστορικής πόλης, συμπεριλαμβανομένων των βασιλικών διαμερισμάτων, πιθανότατα βρίσκονται κάτω από το νερό.
Τα τελευταία χρόνια, δύτες έχουν εξερευνήσει την ακτογραμμή της πόλης και βρήκαν κομμάτια που θα μπορούσαν να ανήκουν σε αρχαίες κατασκευές.
Αλλά ακόμα κι αν βρεθεί ένα μαυσωλείο, δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι η σορός του Αλέξανδρου θα βρισκόταν μέσα. «Αν δεν βρισκόταν σε μια σαρκοφάγο που διατήρησε το σώμα του, δεν θα βρεθεί ποτέ», ξεκαθάρισε ο Κάρτλετζ. «Υποθέτω ότι το σώμα του θα μπορούσε να το είχε φάει ένας καρχαρίας».
Συνοικία Μαζαρίτα
Από πλευράς του, ο Σάντερς επιμένει ότι ο τάφος βρίσκεται ακόμα στην ξηρά, πιθανότατα κάτω από τους πολυσύχναστους δρόμους της σύγχρονης συνοικίας Μαζαρίτα, μιας περιοχής που κάποτε ήταν το κέντρο της αρχαίας πόλης και στέγαζε τα ανάκτορά της.
«Μέχρις ότου τα νέα κτιριακά έργα απαιτήσουν κατεδάφιση και εκκαθάριση βαθιά στο έδαφος, είναι απίθανο να ανακαλυφθεί (ο Αλέξανδρος)», είπε ο Σάντερς. «Για μένα, είναι αδιανόητο ότι θα μπορούσε να είναι οπουδήποτε αλλού».
Ο Χαουάς δεν έχει ούτε μία τοποθεσία στο μυαλό του, αλλά είναι αισιόδοξος ότι ο τάφος θα βρεθεί μια μέρα.
«Μπορούμε να πούμε ότι ο τάφος μπορεί να ανακαλυφθεί;» διερωτήθηκε ο Χάουας. «Ναι».
Αλλά μάλλον δεν θα το βρουν οι αρχαιολόγοι που το αναζητούν. Το θέατρο, οι κατακόμβες και πολλά από τα αρχαία μνημεία της Αλεξάνδρειας βρέθηκαν τυχαία, χάρη στη σύγχρονη οικοδόμηση της πόλης.
«Ο τάφος δεν θα ανακαλυφθεί ποτέ από μελετητές – καθόλου», εκτιμά ο διαπρεπής Αιγύπτιος αιγυπτιολόγος. «Πραγματικά πιστεύω ότι μια μέρα ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου θα ανακαλυφθεί κατά λάθος».
Πηγή: skai.gr