Ένα από τα πλέον βασικά προβλήματα της Νέας Σπάρτης μετά την ανίδρυσή της από τον Όθωνα, στα 1834, ήταν αυτό της ύδρευσης. Για να αντιμετωπίσει, σε πρώτη τουλάχιστον φάση, το πρόβλημα αυτό, ο φημισμένος γερμανός αρχιτέκτονας Φρειδερίκος Στάουφερτ (F. Staufert) που ανέλαβε να κάνει το σχέδιο της νέας πόλης, προέβλεψε μέσα στο σχέδιο την κατασκευή πέντε φρεάτων (πηγαδιών) εκ των οποίων το ένα ήταν στη θέση της κεντρικής πλατείας και τα υπόλοιπα σε επιλεγμένες θέσεις, ώστε να εξυπηρετούν ολόκληρη την πόλη.
«Περί το 1860, κατασκευάζεται το πρώτο, περιορισμένης έκτασης, εσωτερικό δίκτυο με πήλινους σωλήνες, που μετέφεραν νερό ελευθέρας ροής από ένα πηγάδι κοντά στον Άγιο Δημήτριο, στην έξοδο προς Μαγούλα, και τροφοδοτούσαν μια μαρμαρόκτιστη και μία λιθόκτιστη κρήνη, που διευκόλυναν κατά το δυνατόν τους κατοίκους.»
Νίκος Β. Γεωργιάδης, «ΠΕΡΙ ΣΠΑΡΤΗΣ», Σπάρτη 2014, Εκδόσεις ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ
(Η άλλη, η λιθόκτιστη βρύση –διαφορετικής κατασκευής από την «Μαρμαρένια Βρύση» (ένα ορθογώνιο χτιστό, με καμάρα πάνω από τη βρύση) πρέπει να ήταν (σύμφωνα με φωτογραφίες της εποχής) στη γωνία των σημερινών οδών Κ. Παλαιολόγου και Λυκούργου, εκεί ακριβώς που σήμερα είναι το φωτογραφείο ΤΟΜΠΡΟΥ κι εξυπηρετούσε το κάτω μέρος της πόλης.)
Η μαρμαρόκτιστη, λοιπόν, βρύση βρισκόταν στη συμβολή των οδών Αγησιλάου και Μενελάου, ακριβώς στη γωνία, μπροστά από ένα διώροφο νεοκλασικό σπίτι (πιθανόν μεταγενέστερό της) κι έμεινε στην ιστορία της Σπάρτης ως «Μαρμαρένια Βρύση».
«Δυο λεξούλες έφταναν: «Μαρμαρένια Βρύση» και μια ολόκληρη γειτονιά στο πάνω μέρος της πόλης προσδιοριζόταν χωροταξικά. Τούτο, λοιπόν, το σημείο αναφοράς της πόλης, η μαρμαρένια Βρύση, που έδωσε το όνομά της σε μια ολόκληρη γειτονιά , ήταν ένα παράξενο κυλινδρικό κατασκεύασμα που κατέληγε σε κωνική κορφή, χτισμένο ακριβώς στη συμβολή των δύο δρόμων. Φτιαγμένη από πελεκημένη ανοιχτόχρωμη πέτρα, μαυρισμένη από τα χρόνια, η Μαρμαρένια Βρύση φάνταζε παράξενα στα παιδικά τους μάτια…».
Δημοσθένης Α. Ματάλας, «Η συμμορία της Μαρμαρένιας Βρύσης», από το βιβλίο «Ιστορίες για εξημερωμένους αγρίους» , Σπάρτη 2015, εκδόσεις ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ
Η «Μαρμαρένια Βρύση» ήταν χτισμένη με ισομεγέθεις, καλά λαξευμένους, ορθογώνιους δομόλιθους από λευκόφαιο μάρμαρο. Το σχήμα της ήταν κυλινδρικό και γύρω της, είχε τις κρήνες από τις οποίες έτρεχε το νερό με το οποίο γέμιζε η δεξαμενή της, ενώ η στέγη της ήταν κωνική. Στο πάνω μέρος της, αριστερά όπως την κοίταζες, είχε ένα τετράγωνο άνοιγμα, προφανώς για τον απαραίτητο αερισμό του νερού και για την περίπτωση υπερχείλισης.
Μπορεί, κανείς, να φανταστεί τι «τραβούσαν» οι πρώτοι Σπαρτιάτες προκειμένου να προμηθευτούν νερό για οικοδομικές και άλλες εργασίες, για να πιουν, για να πλύνουν
και να πλυθούν, να ποτίσουν κλπ, κλπ.: Διαρκή «πήγαινε- έλα» με τα πόδια, με ζώα και με καρότσες, στα 5 πηγάδια και στις 2 βρύσες της παλιάς Σπάρτης, κουβαλώντας στάμνες, τσίγκινους τενεκέδες, βαρέλια, βαρέλες ξύλινες, βυτινάρες, γκιούμια … και κάθε άλλης φύσεως αγγειό, αρκεί να μπορούσε να χωρέσει λίγο ή πολύ νερό. Εκεί, στη Μαρμαρένια Βρύση, επίσης, πότιζαν και τα ζώα τους, έπιναν κι οι ίδιοι, ενώ τα παιδιά έπαιζαν τριγύρω της και έριχναν και μια σταλιά δροσερό νερό στο πρόσωπο τους ή έπλεναν τα πόδια τους, που ήταν λερωμένα από το παιγνίδι. Το νερό, που έτρεχε συνεχώς, δεν πήγαινε χαμένο. Μέσα από ένα δίκτυο χωματαύλακων πήγαινε προς τα κάτω της πόλης και πότιζε κήπους περιβόλια και μπαξέδες.
Ευτυχώς, οι πρώτοι Σπαρτιάτες ήταν μαθημένοι απ’ αυτά, γιατί κι εκεί στα χωριά απ’ τα οποία κατέβηκαν στη νέα πόλη έκαναν ακριβώς το ίδιο για την προμήθεια του τόσο απαραίτητο για τη ζωή νερού.
Η θρυλική Μαρμαρένια Βρύση της Σπάρτης έζησε, είδε κι άκουσε πολλά στην πολύχρονη συμβίωσή της με τους Σπαρτιάτες, μιας και οι δημόσιες βρύσες του παλιού καιρού ήταν ένα κεντρικό στοιχείο της οργάνωσης του δομημένου χώρου με σημαντικές κοινωνικές λειτουργίες, η καρδιά, κυριολεκτικά, της κοινωνικής ζωής των ανθρώπων, οι οποίοι είχαν την συχνή ευκαιρία να βρίσκονται εκεί με τους συντοπίτες τους, να γνωρίζονται, να τα λένε, να μαθαίνουν τα νέα, να συζητούν το καθετί.
Αυτή η ζωντανή σχέση της Μαρμαρένιας Βρύσης με τους Σπαρτιάτες κράτησε ως το 1931, οπότε ο φωτισμένος και πρωτοπόρος Δήμαρχος Σπάρτης Ηλίας Γκορτσολόγος εγκαινίασε το δίκτυο κεντρικής ύδρευσης της πόλης κατασκευάζοντας Δεξαμενή στο Λόφο της Ακρόπολης της Αρχαίας Σπάρτης και φέρνοντας νερό με κεντρικό αγωγό από το «Κρυφονέρι» της Τρύπης.
Έτσι, από το 1931 και μετά, η Μαρμαρένια Βρύση στέρεψε από νερό. Συνέχισε όμως να ρίχνει νερό στη φτερωτή της Μνήμης κι έμεινε ένας ζωντανός θρύλος μέσα στην ιστορία της νέας Σπάρτης, ώσπου στη 10ετία του ’80, κατεδαφίστηκε μαζί με το παλιό σπίτι που τη συντρόφευε τόσα χρόνια.
«…ξεθεμελιώθηκε τη δεκαετία του 1980, γιατί κατά τους κατασκευαστές θα ασχήμιζε με την παρουσία της την εκεί ανεγειρόμενη πολυκατοικία.»
Νίκος Β. Γεωργιάδης, «ΠΕΡΙ ΣΠΑΡΤΗΣ», Σπάρτη 2014, Εκδόσεις ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ
Πραγματικά απορεί κανείς και εξίσταται μ’ αυτήν την πόλη, η οποία όχι μόνο ανέχεται, αλλά τις περισσότερες φορές συνεργεί, ώστε να χάνονται για πάντα όλα εκείνα που τη συνδέουν με το παρελθόν και την ιστορική διαδρομή της, με αποτέλεσμα να γίνεται μια πόλη χωρίς ψυχή και ταυτότητα, χωρίς ζεστασιά και ομορφιά, μια πόλη που δεν έχει πλέον κανένα ψυχικό και συναισθηματικό δεσμό με τους ανθρώπους που την κατοικούν.
Η Μαρμαρένια Βρύση, αν και καταστράφηκε εδώ και 40 χρόνια, αρνείται να πεθάνει. Παραμένει ζωντανή στη συλλογική μνήμη της πόλης και αναδεικνύει διαρκώς (μαζί με όλα τα ωραία που έχουν χαθεί) το αίτημα για μια κοινή ταυτότητα της πόλης, μια συνείδηση συλλογική και μια κοινή μνήμη και μια πρόκληση (μαζί) να σωθεί ό,τι τουλάχιστον έχει απομείνει, για να μη χαθεί οριστικά η αίσθηση «ότι κάπου ανήκουμε».
Σπάρτη 3-10-2022
Βαγγέλης Μητράκος
*Συνιστώ ανεπιφύλακτα στους συμπολίτες τα υπέροχα βιβλία:
-«ΠΕΡΙ ΣΠΑΡΤΗΣ»: ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΊΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΕΩΣ ΤΟΝ Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ» του κ. Νίκου Β. Γεωργιάδη, εκδ. ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ, ΣΠΑΡΤΗ 2014
–«ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΕΞΗΜΕΡΩΜΕΝΟΥΣ ΑΓΡΙΟΥΣ» του ιστορικού δημάρχου της Σπάρτης κ. Δημοσθένη Ματάλα, εκδ. ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ, ΣΠΑΡΤΗ 2015.
ΚΑΙ τα δύο βιβλία μιλάνε (το καθένα με τον δικό του τρόπο) με αγάπη και νοσταλγία για την παλιά Σπάρτη και αποτελούν πολύτιμη πηγή πληροφόρησης για το ιστορικό παρελθόν της.