«Για λευτεριά και δίκιο»*
Στη δεκαετία 1940-50 η Πελοπόννησος αποτέλεσε το πεδίο δράσης δύο κορυφαίων ριζοσπαστικών κινημάτων. Πρώτα η Αντίσταση, η οποία παρά τις σοβαρές αντιξοότητες κατάφερε σοβαρά πλήγματα στα στρατεύματα κατοχής, επικρατώντας συγχρόνως έναντι των Ταγμάτων Ασφαλείας και των λοιπών αντιεαμικών σχημάτων. Με την απελευθέρωση και μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας οι αγωνιστές της Αντίστασης δέχτηκαν ένα σκληρά βίαιο και μαζικό κύμα διώξεων από τις οργανώσεις της Χ με την ανοχή, τη στήριξη και πολλές φορές με τις εντολές του κράτους. Το καλοκαίρι του 1946 με το Γ΄ Ψήφισμα ιδρύθηκαν τα πρώτα στρατοδικεία, τα οποία καθόριζαν ποινές θανάτου και φυλάκισης σε όποιον στασίαζε, σε όποιον κατάρτιζε ομάδες ενάντια στο κράτος, σε όποιον οργάνωνε «συναθροίσεις», απεργίες, προέβλεπε ακόμη απλοποίηση διαδικασιών για «απαγόρευση κυκλοφορίας», «έρευνες κατ’ οίκον» κλπ. Και ενώ η χερσόνησος γνωρίζει ένα από τα μεγαλύτερα κύματα εξόδου στην πρόσφατη ιστορία της και φαίνεται να έχει επικρατήσει η «ομαλότητα» στην περιοχή, με την εξαίρεση κάποιων ολιγάριθμων φυγάδων στα βουνά, το 1947 μέσα σε λίγους μήνες το κίνημα ανασυντάσσεται. Οι λίγες δεκάδες των ανταρτών συνενώνονται κάτω από το Γενικό Αρχηγείο και μετατρέπονται σε στρατό, στην ΙΙΙη Μεραρχία Πελοποννήσου του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, η οποία φτάνει το 1948 να αριθμεί πάνω από τρεις χιλιάδες μαχητές. Ο χειμώνας όμως του 1948-49 τη βρίσκει με εξαντλημένα τα πυρομαχικά και τα οπλοπολυβόλα, αποκλεισμένη από την υπόλοιπη Ελλάδα, χωρίς δυνατότητα εφοδιασμού και διαφυγής. Τελικά την άνοιξη του 1949 η ΙΙΙη Μεραρχία διασπάται και σταδιακά μετατρέπεται σε μεραρχία νεκρών.
Ανατρέχοντας στους καταλόγους των νεκρών αγωνιστών της περιόδου 1946-49 θα συναντήσει κανείς αρκετούς νομικούς και δικηγόρους που συμμετείχαν στα γεγονότα, παίρνοντας μέρος στην Αντίσταση και στη συνέχεια στο Δημοκρατικό Στρατό. Σταχυολογούμε τους Λάκωνες σε μια προσπάθεια να αναδειχθεί αυτή η πτυχή της λακωνικής ιστορίας σε σχέση με τη δικηγορία. Τα ονόματα των αγωνιστών και βασικά βιογραφικά στοιχεία τους παρατίθενται με τη χρονολογική σειρά του θανάτου τους. Με αφορμή τις εκτελέσεις με αποφάσεις του Έκτακτου Στρατοδικείου Τρίπολης, στην αρμοδιότητα του οποίου ανήκαν η Λακωνία, η Αρκαδία και αρχικά και η Μεσσηνία, τιμούμε ακόμη δύο ηρωικούς δικηγόρους το Νίκο Γκότση και το Γεωρ. Πουλίδη, που σκοτώθηκαν στην Τρίπολη εκείνη την περίοδο.
Στις 18 Σεπτεμβρίου 1946 στο Λεήμονα δολοφονήθηκε από τους χίτες, αφού πρώτα υπέστη φρικτά βασανιστήρια, ο Γιάγκος Τζαν. Καραμίχας από το Φιλίσι. Απόφοιτος νομικής της Αθήνας που δικηγορούσε στη Σπάρτη, πολέμησε στην Αλβανία, στη συνέχεια οργανώθηκε στο ΕΑΜ όπου ανέπτυξε σημαντική δράση και συμμετείχε μαζί με άλλους λάκωνες δικηγόρους στην ίδρυση του «Οργανισμού της Λαϊκής Δικαιοσύνης». Μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας πέρασε στην παρανομία και ενώθηκε με άλλους ένοπλους καταδιωκόμενους αγωνιστές στον Πάρνωνα.
Το β΄ δεκαπενθήμερο του Σεπτεμβρίου 1946 δολοφονήθηκε επίσης από τους χίτες ο Ι. Καραμίχας από τους Άγιους Ταξιάρχες που είχε συμμετάσχει στην Αντίσταση.
Το α΄ δεκαήμερο του Οκτωβρίου 1946 δολοφονήθηκε από τους χίτες στη γέφυρα του Ευρώτα ο Παν. Σταυρ. Γιαννούκος, από τους Άγιους Αναργύρους, αδελφός του Λυκούργου Γιαννούκου , στελέχους του ΚΚΕ.
Στις 27 Μαΐου 1947 σκοτώθηκε σε ενέδρα στους Σουστιάνους ο Κοσμάς Αγγ. Αναστασόπουλος από το Βασαρά, διακεκριμένος δικηγόρος της Αθήνας. Κατά την Αντίσταση είχε οργανωθεί στο ΕΑΜ και πρωτοστάτησε στη σύνταξη του Κώδικα Λαϊκής Δικαιοσύνης του Νομού Λακωνίας. Μετά τη Βάρκιζα πέρασε στην παρανομία. Ήταν μέλος της περιφερειακής επιτροπής Λακωνίας του ΚΚΕ. Στους Σουστιάνους βρισκόταν προκειμένου να συμμετάσχει σε σύσκεψη με θέμα «Την ανασυγκρότηση των Συγκροτημάτων Πάρνωνα και Ταϋγέτου και τη δημιουργία νέων στη Βόρεια Πελοπόννησο».
Στις 8 Ιουλίου 1947 σκοτώθηκε σε μάχη με τις κυβερνητικές δυνάμεις ανάμεσα στους Αγριάνους και στα Χρύσαφα ο Δημ. Ανδρ. Σουλτάνης από τη Λογγάστρα, φοιτητής της Νομικής, γραμματέας του ΚΚΕ Λογγάστρας, διαφωτιστής των πολιτικών οργανώσεων και μαχητής του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.
Στα τέλη του 1947 σε σύγκρουση με τις κυβερνητικές δυνάμεις στο νομό Φωκίδας σκοτώθηκε ο Γκίκας Κων. Φράγκος από τους Μολάους. Απόφοιτος της Νομικής Αθήνας, υπήρξε δραστήριο και δυναμικό στέλεχος του ΚΚΕ από το 1936. Πολέμησε στον ελληνοϊταλικό πόλεμο και τιμήθηκε με το Αριστείο της Ανδρείας. Υπήρξε ο κύριος οργανωτής και καθοδηγητής του ΕΑΜ της επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς. Κατά την περίοδο της τρομοκρατίας κατέφυγε στην Αθήνα και στη συνέχεια με εντολή του ΚΚΕ στο Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας για ανώτερη παρτιζάνικη εκπαίδευση.
Στις 8 Φεβρουαρίου 1949 εκτελέστηκε μετά από απόφαση του στρατοδικείου Τρίπολης ο Θωμάς Χαριλ. Αγγελάκος από την Πετρίνα, απόφοιτος της νομικής Θεσσαλονίκης και στέλεχος του ΕΑΜ κατά τη διάρκεια της κατοχής. Διετέλεσε μέλος της Νομαρχιακής Επιτροπής Λακωνίας του ΚΚΕ με Γραμματέα το Βαγγέλη Ρογκάκο. Εντάχτηκε στο Δ.Σ.Ε. και πήρε το βαθμό του Ταγματάρχη. Έγινε μέλος του Γραφείου Περιοχής Πελοποννήσου του ΚΚΕ και το Νοέμβριο του 1948 τοποθετήθηκε πολιτικός επίτροπος του Αρχηγείου Αχαΐας και Ηλείας.
Στις 12-4-1949 εκτελέστηκε με απόφαση του στρατοδικείου Αθηνών ο Άγης Αθαν. Μενούτης, 37 ετών, από τα Ανώγεια, είχε διατελέσει Γραμματέας της Νομαρχιακής Επιτροπής Λακωνίας του ΚΚΕ κατά τη διάρκεια της Αντίστασης και θεωρούνταν ένα από τα πλέον αξιόλογα στελέχη του.
Το χαρακτηρισμό του «Νεοέλληνα Μάρτυρα που σταυρώθηκε για να σηκωθεί πιο ψηλά ο Ήλιος της Δικαιοσύνης» επιφυλάσσει ο Γιάννης Λέφας για το Νίκο Λάτση, από το Αστέρι Λακωνίας, καταξιωμένο δικηγόρο των Μολάων. Κατά την κατοχή εντάχθηκε στο 8ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ Λακωνίας και ανέπτυξε εξαιρετική δράση κατά των κατακτητών, το τίμημα της οποία ήταν οι λυσσώδεις καταδιώξεις που υπέστη από τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους. Τον Αύγουστο του 1944 εκτέλεσαν τη γυναίκα του Πότα Καλογράκου λίγο έξω από τη Σπάρτη. Μετά τη Βάρκιζα πέρασε στην παρανομία και στη συνέχεια εντάχθηκε στο Δημοκρατικό Στρατό με το βαθμό του Ταγματάρχη. Πρόσφερε τις υπηρεσίες του στον Αγώνα κυρίως ως καθοδηγητής. Στα τέλη Οκτωβρίου 1948 τοποθετήθηκε πολιτικός επίτροπος του Αρχηγείου Πάρνωνα. Αιχμαλωτίστηκε στην περιοχή του Πλατανακίου Κυνουρίας στις 7 Αυγούστου 1949 και εκτελέστηκε την ίδια ημέρα ή την επόμενη έξω από τον Κοσμά.
Στις 14 Αυγούστου 1949 δολοφονήθηκε ο Νικ. Ιω. Κανέλλης από τις Γούβες, υπεύθυνος Γραφείου Τύπου και Διαφώτισης του Αρχηγείου Ταϋγέτου του Δ.Σ.Ε.
Στις 24 Σεπτεμβρίου 1949 εκτελέστηκε με απόφαση του στρατοδικείου Τρίπολης ο Παν. Ιωαν. Γεωργόπουλος ή Μπέργερης, 34 ετών, από τη Μαγούλα, μαχητής του Δημοκρατικού Στρατού.
Εκτός από τους παραπάνω Λάκωνες, το στρατοδικείο Τρίπολης καταδίκασε σε θάνατο 370 ανθρώπους στους οποίους συμπεριλαμβάνονταν και δικηγόροι από την Αρκαδία και τη Μεσσηνία, όπως ο Ιωάννης Γιάνναρης από το Καστρί Αρκαδίας, ο Πολύβιος Ισαριώτης, από το Ραψωματί Αρκαδίας, ο Γεώργιος Παπαϊωάννου από τη Μεγαλόπολη Αρκαδίας, ο Ιωάννης Γρηγορίου, από τη Μεσόραχη Αρκαδίας, ο Ξενοφών Παπαδάμ, από την Πέτρα Μεσσηνίας. Mία από τις εμβληματικές προσωπικότητες που έδρασαν στην Πελοπόννησο, ο Νίκος Γκότσης από τη Ζαχάρω Ηλείας, στέλεχος του ΚΚΕ, Αντισυνταγματάρχης του ΔΣΕ και διευθυντής του δικαστικού τμήματος της ΙΙΙης Μεραρχίας, αντιμετώπισε τους δικαστές του και την εκτέλεση με απαράμιλλη αταραξία και αποφασιστικότητα ως Επαναστάτης. Το στρατοδικείο τον καταδίκασε 72 φορές σε θάνατο και εκτελέστηκε στις 23-5-1949.
Τέλος, στην Τρίπολη, στα πλαίσια της δίκης που έμεινε γνωστή ως η «δίκη των φαντάρων», δολοφονήθηκε και ο διακεκριμένος δικηγόρος της Αθήνας Γεωργ. Πουλίδης, ο οποίος είχε σπεύσει ως συνήγορος υπεράσπισης 12 νεοσυλλέκτων που κατηγορούνταν επειδή είχαν εκφράσει συμπάθεια προς τους αντάρτες. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γεώργιου Αναστασάκου, κατά τη διάρκεια της αγόρευσης του συνηγόρου υπεράσπισης αρκετές φορές ο Βασιλικός Επίτροπος τον διέκοπτε και τού λεγε ειρωνικά «άδικα κουράζεσαι ή χαμένος κόπος, δεν πρόκειται να τους σώσεις». Στις 28 Ιανουαρίου 1948 μετά την αγόρευση ο Πουλίδης δολοφονήθηκε. Την επόμενη ημέρα ο Βασιλικός Επίτροπος σχολίασε αναφερόμενος στη δολοφονία του συνηγόρου υπεράσπισης: «μπορεί να είχε προηγούμενα με κανέναν και τον σκότωσε» και το δικαστήριο καταδίκασε σε θάνατο τον Δημ. Καραμούζη και το Μιχ. Γιδάκο από τον Κότρωνα Μάνης, τον Ιωάννη Αναστασάκο από την Κυπάρισσο Αλίκων της Μάνης και τα ξαδέλφια Ιωάννη και Ηλία Μονέδα από τον Πειραιά. Εκτελέστηκαν στις 5 Φεβρουαρίου 1948.
Οι συνθήκες των βίαιων θανάτων των αναφερόμενων νομικών/δικηγόρων δεν ταυτίζονται. Ορισμένοι δολοφονήθηκαν από τις χίτικες οργανώσεις γιατί είχαν συμμετάσχει ενεργά στην Αντίσταση κατά των κατακτητών και των συνεργατών τους. Κάποιοι έπεσαν στο πεδίο της μάχης πολεμώντας για την κατάκτηση της εργατικής εξουσίας. Άλλοι εκτελέστηκαν με απόφαση στρατοδικείου γιατί ήταν στελέχη και μέλη του ΚΚΕ και δεν αποκήρυξαν. Στην περίπτωση δε του Γεωργ. Πουλίδη επειδή έμεινε πιστός στο υπερασπιστικό του καθήκον.
Ο δικηγορικός κλάδος θεωρείται παραδοσιακός σύμμαχος της αστικής τάξης, τμήματα του οποίου ανήκουν σ’ αυτήν και τη συγκεκριμένη περίοδο οι νομικές σπουδές προμήνυαν επαγγελματική ασφάλεια και κοινωνική άνοδο, αρκεί να μην αμφισβητούνταν οι επιταγές της αστικής τάξης για τη θωράκιση της εξουσίας της απέναντι στο λαϊκό κίνημα. Στην κορυφαία στιγμή της ταξικής πάλης στην Ελλάδα οι δικηγόροι αυτοί δεν ταλαντεύθηκαν και συνειδητά συντάχθηκαν στο πλευρό της εργατικής τάξης. Παρά την τελική έκβαση, η στάση τους καταγράφεται ως παρακαταθήκη στην υπεράσπιση του δίκιου της εργατικής τάξης.
* Τίτλος ποιήματος του Κώστα Βάρναλη.
Βιβλιογραφία:
«Αλύγιστοι του Μωριά». Έκδοση της Επιτροπής Περιοχής Πελοποννήσου του ΚΚΕ.
Γιάννη Λέφα, Χιλιάδες Τέσσερις Σταυροί στο μαρτυρικό Μωριά. Εκδόσεις «Αλφειός» 2007
Γιάννη Λέφα, Ο Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου (Δημιουργία –Ανάπτυξη-Ήττα). Εκδόσεις «Αλφειός» 1998.
Ελένη Φωτάκου
Δικηγόρος Σπάρτης.